Drugarsko veče
Žene u crnom, u saradnji sa antifašističkim aktivistkinjama i aktivistima, kulturnim radnicima/ama organizovale su na Dan Republike drugarsko veče i priredbu povodom 80 godina AVNOJ-a. Priredba se održava 29. novembra 2022. godine u prostorijama Žena u crnom. Ovom događaju prisustvovalo je tridesetak (30) osoba iz Beograda, kao i gosti iz Osijeka/Hrvatska i Skopja, Makedonija. Ovaj događaj je organizovan zato što:
- Slavimo i poštujemo antifašističko nasleđe iz N0B-a,
- Slavimo život Jugoslavije, vrednujemo iskustvo kulturnog stvaralaštva, jer Jugoslavije nije muzejski artefakt već deo proživljenog socijalističkog iskustva koji se ne može zatvoriti u prošlost,
- Afirmišemo vrednosti antifašizma i internacionalističke solidarnosti...
Povodom ovog istorijskog datuma organizovane su sledeće aktivnosti:
O Drugom zasedanju AVNOJ-a
Uvodna reč – Snežana Tabački Barči:
Na današnji dan, pre 80 godina, održano je Drugo zasedanje AVNOJ-a, u oslobođenom Jajcu, u noći između 29. i 30. novembra 1943. godine. Ukupno 142 delegata, iz svih krajeva Jugoslavije, sem delegata Makedonije i Sandžaka koji nisu mogli stići, bilo je prisutno u Domu kulture na drugom zasedanju AVNOJ-a. Delegaciju iz Srbije sačinjavali su predstavnici iz srpskih jedinica narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.
Neposredne pripreme za zasedanje su počele tačno u 19 časova. Grad je zamračen tačno u 19.15, posle čega su se vrata Doma kulture zatvorila. Prozori Doma su bili prikriveni roletnama i u unutrašnjosti je plamtelo blago svetlo zbog mogućnosti eventualnog vazdušnog napada na grad. Dom Kulture su obezbeđivale jake partizanske jedinice. Rad delegata započet je himnom "Hej Sloveni" u izvođenju pozorišnog hora narodnog oslobođenja u 19.20 časova, da bi se završio u 5 časa ujutru, kozaračkim kolom.
Osnovne odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a su sledeće:
AVNOJ se pretvara u vrhovno zakonodavno predstavničko telo Jugoslavije i uspostavlja Nacionalni komitet narodnog oslobođenja (NKOJ) sa obeležjem Vlade, kao privremenog organa tokom rata; prvi predsednik je Josip Broz Tito; NKOJ vrši funkciju jugoslovenske vlade sve do 07 marta 1945 godine, kad je stvorena jedinstvena jugoslovenska vlada; Jugoslavija se izgrađuje na na demokratskom, federativnom principu, kao državna zajednica ravnopravnih naroda; oduzima se pravo tkz. Jugoslovenskoj vladi u izbeglištvu i zabranjuje povratak u zemlju kralju Petru II Karađorđeviću do kraja rata, kada će jugoslovenski narodi odlučiti hoće li republiku ili monarhiju.
Zasedanje je potvrdilo odluke Osvobodilne fronte Slovenije i ZAVNOH-a: da se Federativnoj Demokratskoj Jugoslaviji priključe Slovenačko primorje, Istra, Rijeka, Zadar i ostali anektirani delovi.
Na završetku zasedanja, 30. novembra, u 5 časova, izdat je proglas narodima Jugoslavije..
Posebnom odlukom AVNOJ-a, Titu je dodeljen uaziv Maršal Jugoslavije na osnovu predloga slovenačke delegacije, pa je Predsedništvo AVNOJ-a na svojoj sednici od 30 novembra to i prihvatilo.
Prvi predsednik posleratne Jugoslavije (predsednik Prezidijuma Narodne skupštine, postao je dr Ivan Ribar, a Josip Broz Tito je prvi predsednik Vlade.
I jedna mala digresija. Pomenula sam posebno delegaciju Srbije jer su desničarski disidenti godinama govorili da na zasedanju nije bilo većnika iz Srbije. Nažalost, to je ponovljeno i u intervjuu koji je imao pokojni reditelj Mijač, krajem prošle godine. On je posebno naglasio kako na zasedanju AVNOJ-a nije bila prisutna srpska delegacija i da se tamo odlučivalo bez njenog prisustva i bez bilo kakve srpske strane što je uticalo na budućnost Srbije. Pored toga je maliciozno podvukao kako je slovenačka delegacija došla spremna i donela čoju od koje je odmah sašivena maršalska uniforma, pa je tako Tito postao maršal obukavši tu uniformu. Pošto me je to razljutilo, odmah sam pozvala A. Krausa i uputila ga na pomenuti intervju. On je odmah reagovao i u listu Danas napisao, između ostalog, da je većnike iz Srbije odredio Glavni narodnooslobodilački odbor Srbije na predloge štabova srpskih divizija, a zbog prilike u Srbiji (posle pada Užičke republike, preživeli partizani su se povukli, najpre u Sandžak, a potom u BiH). Istakao je da su na zasedanju u Jajcu iz Srbije bili prisutni, među ostalima, Aleksanar Ranković, Moša Pijade, Mitra Mitrović, Mihajlo Švabić, Đorđe Andrejević Kun, Judita Alargić, Koča Popović, Mijalko Todorović, Pavle Savić, Vladislav Ribnikar, Cana Babović itd. itd.
JAMA – promocija fototipskog izdanja poeme Ivana Gorana Kovačića, MOST ART JUGOSLAVIJA – Udruženje za kulturu povezivanja, Zemun, 2023.
O ovom izdanju govorio je Dragan Stojković, izdavač fototipskog izdanja Jame:
ZLOČIN PORICANJA ZLOČINA
Ovo fototipsko izdanje poeme JAMA Ivana Gorana Kovačića štampano prvi put u partizanskoj štampariji na slobodnoj teritoriji studenog/novembra 1944. sa grafikama Ede Murtića i Zlatka Price, bilo je moguće zahvaljujući jedinom sačuvanom originalnom primerku mape grafika u fascikli presvučenoj padobranskim platnom, koji se kao deo legata Jugoslavenskog revolucionara Vicka Krstulovića čuva u Istorijskom arhivu Beograda. Numerisani primerak, pod brojem 33, sa potpisima autora grafika.
Ove 2023. godine navršilo se 80 godina od kako su Gorana posle ofanzive na Sutjesci, u julu 1943. ubili četnici. Od 1913, njegovog rođenja, 110 godina. Ali, potreba za objavljivanjem ovog dela nije u pukim datumima, obljetnicama. Razlozi za to moraju biti mnogo dublji.
Nisu to samo univerzalne književno-estetičke vrednosti ukupnog Goranovog pesničkog dela, traganje za poveznicama sa Danteovim Paklom (u kome su kažnjeni grešnici, a ne nevine žrtve!) ili hrišćansko tumačenje Svjetlosti kao ponovnog rođenja iz mračnog sveta Tame u vreme kada zvanične Crkve sarađuju sa zločincima, a mnogi sveštenici i imami se pridružuju partizanima.
Nije to samo podsećanje na ličke i hercegovačke jame u kojima su ustaše činile zločin genocida nad nedužnim civilima, samo zato što su Srbi.
Prvi razlog može biti u službi udaljavanja od istorijskog konteksta i relativizacija Goranovog partizanskog angažmana, njegove odluke da, kao predratni kršćanski domoljub, istinu i pravdu potraži u narodnom antifašističkom pokretu.
Drugi razlog može biti nacional-politička zloupotreba žrtava genocida koja je započela vađenjem kostiju iz jama početkom devedesetih godina prošlog veka, kao opravdanje za nastavak osvete i činjenje novih zločina.
Razlog ovom izdanju izdavač nalazi u nužnosti sagledavanja karaktera zla koje se posle svetskog pomračenja uma u Drugom svetskom ratu, ponovilo u Jugoslaviji, u ratovima 1991-1995. i 1999. godine.
Potrebno je iz dubina jama zla na svetlo istine izneti i činjenice o lancu zločina i osvete, ideološke mržnje koja se, iako poražena partizanskom borbom u NOR-u vampirski vratila posle pola veka i obnovila sve strahote i pokolje – u Hrvatskoj 1991, dovela do novog genocida u BiH 1992-95, stradanja nevinih civila posle Oluje 95. i masovnih zločina na Kosovu 1999.
Zbog čega se zlo vratilo? Zašto je bilo potrebno da jedan strani istoričar, Kanađanin Max Bergholz (Nasilje kao generativna sila, Buybook 2018), bez pristrasnosti, otvori strogo čuvane i potiskivane službene tajne i činjenice o osveti srpskih ustanika koji su neposredno posle ustaškog genocida u iste jame (Golubnjača) bacali svoje nedužne komšije, civile, žene i decu, samo zbog toga što su ustaški zločinci bili hrvatski i muslimanski izrodi. Većina ih je nastavila zločin osvete u sastavu četničkih postrojbi Momčila Đujića, ali treba priznati da je jedan broj nastavio ratovanje u sastavu partizanskih jedinica, pa su pojedinci do kraja rata dogurali do najviših činova u NOVJ.
Lanac genocida i osvete je obuhvatao prostor od Like do Istočne Hercegovine i Istočne Bosne, do Sandžaka. Na ustaške zločine četnici su se svetili istom merom.
Posebno svetlo na temu zla i jama baca i primer iz istočne Srbije, 1942-1944. gde su četnici kapetana Čačića u krašku jamu Mijajlova jama kod Despotovca, bacili preko 1.000 ljudi. Među njima, i savezničkih pilota, i italijanskih vojnika, koji su tražili vezu sa partizanima. Dakle, pripadnika svog naroda, ali onog dela naroda koji se suprotstavljao okupatoru, fašizmu, i, kao i I. G. Kovačić verovao u Svjetlost oslobođenja i pravednog društva.
Ono što će u obeležavanjima 80. godišnjice Goranove smrti izostati biće istorijska uloga Narodnooslobodilačke borbe koja je od gerilskog pokreta, predvođenog komunistima, prerasla u opštenarodni pokret – ne samo za oslobođenje od fašističkog okupatora, nego i za socijalnu revoluciju – za Novu Jugoslaviju koja želi da sa krvavog puta predratne monarhističke diktature izađe na put slobode i ravnopravnosti naroda. U tome je uspeo, i dobio masovnu podršku naroda, jer je bio i pokret za emancipaciju Srba, Hrvata i Muslimana od međusobnog pokolja.
Ideja bratstva i jedinstva je nastala kao nužan i jedini razuman odgovor na razulareno zlo. Tada to nije bila puka propagandna parola – u šta se posle rata pretvorila – da nije bilo tog odgovora, te borbe, Srbi, Hrvati i Muslimani bi se na tim prostorima međusobno istrebili pre dolaska savezničkih vojski, koje bi tako ispražnjenu Jugoslaviju podelile pola/pola, i ne bi je više bilo. Zbog toga, simbolika je i u tome da je jedini originalni primerak izdanja iz 1944. sačuvan upravo u legatu Vicka Krstulovića, legendarnog partizanskog komandanta i revolucionara koji je sa dalmatinskim partizanima, Hrvatima i Srbima, bio jedan od najvažnijih stubova Narodnooslobodilačke borbe, koja nije bila samo srpska niti samo hrvatska, nego i jugoslavenska.
Ipak, nasilje i zlo imaju generičku silu obnavljanja, i, kad je Revolucija otišla u muzeje a nacionalizmi dobili legitimitet, i pošto devedesetih godina XX veka u kontekstu svetskih promena, nije bilo ideje koja može zlu da se suprotstavi, zlo se ponovilo.
Zlo je relativizovano. Aktuelni istorijski revizionizam, rehabilitacija ustaša i četnika, tama zločina i slepilo osvete zasniva se na poricanju učinjenog zla, kako 1941-45, tako i 1991-95. Poricanje svojih zločina postaje zločin koji priprema nove zločine.
Nije bilo onog Svjetla iz Goranove Jame koje je stradalniku iskopanih očiju ukazalo na put i smisao zajednice Dobrih ljudi koji se bore protiv zla.
Neka ovo fototipsko izdanje potresne poeme I. G. Kovačića i snažnog umetničkog likovnog izraza u grafikama – litografijama Murtića i Price popuni tu prazninu u kulturi sećanja i podseti na Svjetlo bez kojeg tumaramo i dalje, posle 80 godina – u mraku nacionalizma, koji širi strah, mržnju i nasilje – preti obnovom fašizma u nekim novim oblicima.
Slavimo antifašističku borbu – partizanske pesme u novom aranžmanu
Priredbu su vodili: Dragan Protić Prota, Violeta Đikanović, Sabina Talović
