Međunarodna zajednica je Dejtonskim sporazumom iz 1995. godine Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i SR Jugoslaviji nametnula obavezu da u najkraćem mogućem roku donesu zakone o amnestiji, jer se s pravom pošlo sa stanovišta da amnestija svih dezertera i izvršilaca političkih krivičnih dela vezanih za rat, predstavlja neophodan preduslov za povratak izbeglih, prognanih i raseljenih lica i poštovanje njihovih osnovnih ljudskih i političkih prava. Amnestija je, naravno, isključivala počinioce ratnih zločina.
Republika Hrvatska i Bosna i Hercegovina, donele su relativno solidne zakone o amnestiji. Ti zakoni su, međutim, kasnije u praksi - naročito u Hrvatskoj - zloupotrebljeni upravo u cilju sprečavanja povratka političkih protivnika, i to tako su neke optužbe za politička krivična dela bila prekvalifikovana u optužbe za ratni zločin.
SR Jugoslavia je, koristeći činjenicu da rat nije vođen na njenoj teritoriji, 1996. godine donela nepotpuni Zakon o amnestiji, kojim su pomilovani svi oni koji će do zaključenja Dejtonskog sporazuma nisu odazvali pozivu za vojsku ili su ga izbegli odlaskom u inostranstvo. Ukazivanjem nevladinih organizacija i eksperata iz Srbije da je ovakav zakon nedovoljan i da je potrebna sveobuhvatna amnestija – koja bi obuhvatala i politička i vojna krivična dela, a naročito prigovor savesti – niko nije ozbiljnije shavtao, uključujući i relevantne međunarodne organizacije. Ukazivanje na nedovoljnost tog Zakona posebno je značajno zbog aktuelnosti, u Sandžaku i u Vojvodini, dakle sredinama sa etnički izmešanim stanovništvom i samim tim, vojnim obveznicima drugih nacionalnosti.
Ocena je da jeJugoslavija zakon o amnestiji za dezertere dosledno primenjivala u praksi bila je dovoljna da se ovo pitanje ne otvara, i da se zaključi da je Jugoslavija ispunila svoju obavezu.
Ne uvažavajući činjenicu da iz Jugoslavije nisu bežali samo oni koji su hteli da izbenu vojnu službu, nego i ljudi sa jasnim političkim stavom da ne žele da učestvuju u ratu koji im je nametnut, sa čijim motivima i ciljevima se iz moralih razloga ne slažu, zapadnoevropske zemlje su deportovale vojne obveznike ukazujući na Zakon o amnestiji i njegovu doslednu primenu, uz pozivanje na legalistički princip da vojni obveznici ne mogu uživati politički azil. Ukazivanje na činjenicu da svi oni koji su amnestirani zbog dezertiranja u proteklom periodu, nisu amnestirani za buduće neodazivanje vojnim pozivima i da to predstavlja njihov politički stav, a ne bežanje od dužnosti koje imaju prema državi, nažalost nije prihvaćeno kao valjan argument da bi se sprečila njihova deportacija. Tako je, između ostalog, zahvaljujući i politici zapadnoevropskih zemlja, došlo do toga da su deportovani prigovarači savesti kojima u nekima od tih zemalja nije odobreno pravo boravka, po povratku u SR Jugoslaviju, a nakon početka NATO bombardovanja mobilisani, postali "legitiman vojni cilj". Dugogodišnje protivljenje ratu i odbijanje da učestvuju u njemu na kraju je "nagrađeno" njihovim žrtvovanjem i svođenjem na topovsko meso.
Republika Hrvatska i Bosna i Hercegovina, donele su relativno solidne zakone o amnestiji. Ti zakoni su, međutim, kasnije u praksi - naročito u Hrvatskoj - zloupotrebljeni upravo u cilju sprečavanja povratka političkih protivnika, i to tako su neke optužbe za politička krivična dela bila prekvalifikovana u optužbe za ratni zločin.
SR Jugoslavia je, koristeći činjenicu da rat nije vođen na njenoj teritoriji, 1996. godine donela nepotpuni Zakon o amnestiji, kojim su pomilovani svi oni koji će do zaključenja Dejtonskog sporazuma nisu odazvali pozivu za vojsku ili su ga izbegli odlaskom u inostranstvo. Ukazivanjem nevladinih organizacija i eksperata iz Srbije da je ovakav zakon nedovoljan i da je potrebna sveobuhvatna amnestija – koja bi obuhvatala i politička i vojna krivična dela, a naročito prigovor savesti – niko nije ozbiljnije shavtao, uključujući i relevantne međunarodne organizacije. Ukazivanje na nedovoljnost tog Zakona posebno je značajno zbog aktuelnosti, u Sandžaku i u Vojvodini, dakle sredinama sa etnički izmešanim stanovništvom i samim tim, vojnim obveznicima drugih nacionalnosti.
Ocena je da jeJugoslavija zakon o amnestiji za dezertere dosledno primenjivala u praksi bila je dovoljna da se ovo pitanje ne otvara, i da se zaključi da je Jugoslavija ispunila svoju obavezu.
Ne uvažavajući činjenicu da iz Jugoslavije nisu bežali samo oni koji su hteli da izbenu vojnu službu, nego i ljudi sa jasnim političkim stavom da ne žele da učestvuju u ratu koji im je nametnut, sa čijim motivima i ciljevima se iz moralih razloga ne slažu, zapadnoevropske zemlje su deportovale vojne obveznike ukazujući na Zakon o amnestiji i njegovu doslednu primenu, uz pozivanje na legalistički princip da vojni obveznici ne mogu uživati politički azil. Ukazivanje na činjenicu da svi oni koji su amnestirani zbog dezertiranja u proteklom periodu, nisu amnestirani za buduće neodazivanje vojnim pozivima i da to predstavlja njihov politički stav, a ne bežanje od dužnosti koje imaju prema državi, nažalost nije prihvaćeno kao valjan argument da bi se sprečila njihova deportacija. Tako je, između ostalog, zahvaljujući i politici zapadnoevropskih zemlja, došlo do toga da su deportovani prigovarači savesti kojima u nekima od tih zemalja nije odobreno pravo boravka, po povratku u SR Jugoslaviju, a nakon početka NATO bombardovanja mobilisani, postali "legitiman vojni cilj". Dugogodišnje protivljenje ratu i odbijanje da učestvuju u njemu na kraju je "nagrađeno" njihovim žrtvovanjem i svođenjem na topovsko meso.
Nakon ukidanja ratnog stanja na području Savezne Republike Jugoslavije odlukom Savezne skupštine od 26. juna 1999. godine, formalno su se stvorili uslovi za povratak svih onih koji su napustili zemlju nakon ili neposredno pre početka NATO bombardovanja SR Jugoslavije. Ukidanjem ratnog stanja ukinute su ratne uredbe Savezne vlade kojima su ograničena pojedina prava građana, ali nisu ukinute i uredbe Predsednika Republike Srbije, kojim su bitno ograničena ili ukinuta osnovna ljudska prava građana Srbije (npr. zabrana okupljanja, ograničenje kretanja, prava policije da bez naloga pretresaju lica i stanove, stroge administrativne obaveze i kazne zatvora za prekršioce propisa o prijavi i odavi boravišta i prebivališta, pravo policije na internaciju do 60 dana bez sudske odluke, obaveza posedovanja lične karte za decu stariju od 14 godina i sl.), iako su, pravno, ove uredbe protivustavne jer je ratno stanje ukinuto, a njihovo važenje je striktno vezano samo za period ratnog stanja, teško je očekivati da će se režim u Srbiji rukovoditi legalistifikčk-ustavnim principom.
Prema gledištu raširenom u zemlji, a posebno u inostranstvu, formalnim ukidanjem ratnog stanja su stvoreni uslovi i za bezbedan povratak svih onih koji su pobegli iz zemlje. Novi talas deportacije protivnika rata i prigovarača savesti može, dakle, da počne. Prilikom izrade i usvajanja Rezolucije Saveta bezbednosti UN broj 1244, kao i prilikom propisivanja mera koje se odnose na SRJ, međunarodna zajednica je, naime, sasvim neočekivano i neopravdano, propustila da SR Jugoslaviji nametne obavezu da u hitnom postupku donese akt o amnestiji kojim bi se od krivičnog gonjenja amnestirali kako dezerteri, tako i svi pocinioci političkih krivičnih dela koji su u neposrednoj vezi sa kosovskom krizom i političkom situacijom u Jugoslaviji. Ovim propustom u najmanju ruku pokazana je krajnja nebriga upravo prema onima koji su mogući najveći protivnici režima, ali je i bačena senka na proklamovani cilj da režim Slobodana Miloševića mora da padne.
Sta čeka samo dezertere?
Svi oni koji bez opravdanog razloga u određeno vreme nisu dosli na regrutovanje ili radi saopštenja ratnog rasporeda ili prijema oružja ili na služenje vojnog roka ili vojnu vežbu ili drugu vojnu službu, ukoliko su bili pozvani pojedinačnim ili opštim pozivom i ukoliko su u vreme ratnog stanja izvršili ovo delo, biće kažnjeni zatvorom od jedne do deset godina. Svi oni koji su se krili da bi izbegli vojnu obavezu, a bili su pozvani pojedinačnim ili opštim pozivom, kao i oni koji su napustili zemlju ili su ostali u inostranstvu da bi izbegli regrutovanje, služenje vojnog roka ili vojnu vežbu, ili drugu vojnu službu, biće kažnjeni ukoliko su ovo delo izvršili za vreme rata kaznom zatvora od najmanje pet, do najviše 20 godina.
Broj vojnih obveznika koji su neposredno pre ili za vreme rata otišli u inostranstvo, odnosno koji se nisu odazivali na vojne pozive u zemlji, nije poznat. Ove podatke nemoguće je dobiti. Prema nepotvrđenim informacijama optužnice su podignute ili će biti podignute protiv svih koji su otišli iz zemlje i nisu se javili jugoslovenskim diplomatsko-konzularnim predstavnicima radi regulisanje vojne obaveze. Oni će biti gonjeni i kažnjeni prema krivičnim propisima koji su predviđeni za ratno stanje, bez obzira kada da će postupak protiv njih pokrene.
Propust da se od Jugoslavije zahteva donošenje akta o amnestiji, ima za posledicu to da i dezerteri i izvršioci političkih krivičnih dela ni nakon prestanka ratnog stanja ili ne mogu da se vrate u zemlju i da se integrišu u procese rekoncilijacije, obnove zemlje i nužne demokratizacije. Poseban problem predstavlja i činjenica da se većina kosovskih Albanaca, koji su osuđeni za teška politička krivična dela, nalazi na izdržavanju kazne u Srbiji, kao i činjenica da su za vreme rata uhapšeni i osuđeni pojedini strani novinari i aktivisti stranih i međunarodnih nevladinih organizacija (npr. slučaj Care -Australia), što se može koristiti kao osnov za razne vrste političkih igara i manipulacija, političke trgovine i uslovljavanja.
Činjenica je da za sada u Srbiji ne postoji političa volja za donošenje akta o amnestiji. Činjenica je, takođe,da političke stranke - kako vladajuće tako i opozicione - pitanje amnestije ne smatraju gorućim problemom i suštinskom pretpostavkom za istinsku obnovu, rekoncilijaciju i demokratizaciju. Činjanica je, najzad, da i međunarodna zajednica i UN za sada nisu zainteresovane da se pozabave ovim pitanjem i da su i to pitanje - kao i mnoga druga - prepustili građanima SRJ da ga sami reše.
Politička složenost pitanja amnestije je pojačana kako zbog napetih i nerešenih odnosa izmedu federalnih jedinica s jedne strane i savezne države i Crne Gore s druge, tako i zbog novog statusa Kosova. Posebno je značajna činjenica da je veliki broj građana Jugoslavije bio mobilisan i da se pouzdano još uvek ne zna broj stradalih, te se samim tim ne može imati uvid u raspoloženje javnog mnenja prema pitanju amnestiranja vojnih begunaca i izvršilaca političkih krivičnih dela. Sasvim je izvesno da ce ovo predstavljati jedno od najosetljivih pitanja koje Srbija i SR Jugoslavia u najhitnijem roku moraju da reše.
Aktuelnost, delikatnost i politički značaj ovog problema nalažu da se o njemu izjasne relevantne zakonodavne, sudske i političke instance u SR Jugoslaviji, ali i međunarodna zajednica.
Biljana Kovačević-Vučo
