Staša Zajović
I
Period nakon II svetskog rata (1945-1991) u bivšoj Jugoslaviji (SFRJ) odlikuje se vladavinom jedne partije (komunističke) koja je držala pod kontrolom skoro sve segmente društvenog života. Međutim, nivo kontrole u Jugoslaviji bio je niži nego u zemljama Varšavskog pakta. U tom periodu žene su dostigle zavidan nivo emancipacije, pre svega ekonomske i socijalne. Učešće žena u javnoj sferi, posebno u sferi rada, bilo je na visokom nivou. Međutim, vladajuća komunistička elita smatrala je da se jedino emancipacijom radničke klase može dostići emancipacija žena. Ekonomska i pravna jednakost muškaraca i žena ublažila je rigidan partijarhalni model, ali se patrijarhalni mentalitet održavao posredstvom tradicionalne porodične strukture. Na nivou države politički patrijarhat se održavao preko vladavine «oca nacije» oličenog u komunističkom vođi Titu, dok se porodični patrijarhat održavao putem vladavine «glave porodice».
No, bez obzira na dostignuti nivo socijalne emancipacije, žena je i dalje bila posmatrana kroz reproduktivnu funkciju (reproduktorka radničke klase) a identitet žene se pomatrao kroz uloge: majke, supruge i radnice. Uprkos značajnim promenama nakon II svetskog rata, usled nedostatka političkog pluralizma i odsutnosti civilnog društva, opstajao je auoritarno-patrijarhalni i konzervativni mentalitet, što je imalo dramatične, čak i pogubne posledice na rasplet jugoslovenske krize. Nakon Titove smrti (1980) došlo je do duboke ekonomske, socijalne i političke krize.
Ta kriza je pripremila teren za zloupotrebu nezadovoljstva; kriza je stvorila pogodno tlo za rast i bujanje nacionalizma.
Krajem 80-tih godina, sa približavanjem pada Berlinskog zida, dotadašnje komunističke elite u bivšoj Jugoslaviji potražile su nove izvore legitimiteta u cilju održavanja na vlasti. Novi legitmitet pronađen je u navodno ugroženim nacionalnim interesima pojedinih naroda koji su sačinjavali višenacionalnu zajednicu. Među tim projektima najvidljivije je bio velikosrpski. Slobodan Milošević je izrastao iz komunističke elite, ali je masovnu podršku dobio na nacionalističkim idejama. Etnička homogenizacija na srpskoj strani podsticala je etničke homogenizacije na drugim stranama.
II
Dva glavna rezultata etničkih homogenizacija su sledeća:
1. Raspad Jugoslavije u nacionalne države sproveden je uglavnom u znaku težnje za stvaranjem etnički čistih država.
2. Raspad Jugoslavije praćen je velikim ratnim razaranjima, zločinima, genocidom.
Najveću odgovornost za raspad Jugoslavije i za ratove na prostoru bivše Jugoslavije, snosi najbrojnija strana, strana koja je imala najveću političku moć, a ta strana je, između ostalog, uspela da za svoju politiku pridobije oružane snage bivše Jugoslavije (JNA, kasnije pretvorena u VJ).
Pod okriljem Vojske Jugoslavije delovale su brojne paravojne formacije i zajedno sa VJ počinile su nebrojene zločine.
U poslednjih desetak godina iskustvo ratova, uništavanja, bede, učinilo je očiglednim i sledeće:
- Patrijarhat je osnova i uslov opstanka militarizma i nacionalizma. Mržnja prema drugom i različitom, koja ide čak do težnje za njegovim istrebljenjem, predstavlja srž patrijarhata. Za patrijarhat žena je uvek drugo. Jedna od konstanti Balkana (i ne samo Balkana) jeste patrijarhalni sistem i percepcija žene kao «druge i tuđinke».
- Ekonomska, socijalna i politička kriza pripremila je teren za zloupotrebu nezadovoljstva i njegovo pretvaranje u etničku mržnju. Dakle, nije etnička mržnja ta koja je izazvala krizu i rat, već je kriza proizvela mržnju. Strah ljudi je istrumentalizovan za proizvodnju mržnje i daljnju militarizaciju.
U proizvodnji etničke mržnje i stvaranju klime koja je učinila mogućim rat, u stvaranju i održavanju klime koja je opravdavala ( i dalje opravdava) ratne zločine, učestvovali su nacionalističko-militaristički režimi sa svojom represivnom silom (pre svega u Srbiji i Hrvatskoj) kao i najveći deo intelektualne elite, medija, crkve. Dakle, radi se ne samo o individualnoj krivičnoj odgovornosti za rat i ratne zločine, već i o političkoj odgovornosti, o kolektivnoj moralnoj odgovornosti.
Etničko čišćenje, kao instrument za stvaranje etnički čistih država, nije posledica već jedan od glavnih ciljeva rata; etničko čišćenje je istovremeno i čišćenje od drugih i različitih.
Nacionalističko-militarističke oligarhije, pre svega srpska, vodile su rat protiv civilnog stanovništva, posebno protiv etnički mešovitog «nečistog» stanovništva. Cilj rata je bilo i osujećivanje ionako krhkih demokratskih snaga pa i uništavanje zametaka civilnog društva u bivšoj Jugoslaviji: režim S. Miloševića ( slično su radili i drugi) trošio je ogromna budžetska sredstva za ekspanzionističku i ratnu politiku, za» pohod na ujedinjenje svih srpskih zemalja» (razume se, bez ikakve civilne kontrole).
Cilj rata je bila i pljačka. Pljačkom stečeno bogatstvo nakon rata je uglavnom legalizovano, što proizvodi bedu i nezadovoljstvo najvećeg dela stanovništva čije nezadovoljstvo i dalje koriste novi nacionalistički lideri, ali i klerofašističke organizacije.
Međunarodna zajednica,takođe je odgovorna: ona nije izazvala raspad zemlje niti i ratove u bivšoj Jugoslaviji, ali je legalizovala etničko čišćenje i priznala etničko razdvajanje kao instrument pacifikacije. Dejtonski sporazum (1995) doneo je «oružani mir» i priznao rezultate etničkog čišćenja . Intervencija NATO-a na Kosovu i u Srbiji (1999) proizvela je još veću militarizaciju regiona. Kumanovskim sporazumom nakon NATO-ve intervencije (jun 1999) nije zaustavljeno etničko čišćenje već ono i dalje traje, sada u vidu progona nealbanskog stanovništva sa Kosova.
III
Otpor Žena u crnom ratu, nacionalizmu, militarizmu tokom jedanaest godina (1991-2002) postojanja prolazio je kroz različite faze: On se manifestovao na raznim nivoima: emotivnom, etičkom, političko-aktivističkom, edukativnom, estetskom. Tokom jedanaest godina postojanja izgradile smo žensku politiku mira, zasnovanu na određenim etičkim principima. Navešću ih iz dokumenta koji sam napisala povodom desete godišnjice Žena u crnom:
- Ne govorite u naše ime - preuzimati odgovornost, distancirati se javno od onih koji govore u naše ime, jer ako im se to ne kaže, oni misle da imaju i naše odobrenje za mržnju, rat i zločine koje čine.
- Ne dajmo se od svojih prevariti - ovom etičkom principu naših duhovnih pretkinja i naših sestara po miru dodale smo «Ne dajte se ni od drugih prevariti". To je princip neposlušnosti, prije svega, militaristima i nacionalistima države u kojoj živimo a potom i svim ostalim. «Jer, bez obzira kojoj strani pripadali, bilo da su čuvari ognjišta ili agresori, i jedni i drugi vojnici ruše» (Neda Božinović, 1993).
- Prihvatiti ulogu izdajnica –mi smo žene nelojalne državi/naciji/očevima, uvjerene da je biti izdajnica ispravan stav u vremenima kada je u ime “ viših interesa» poželjno ubijati, terorisati, uništavati... Lojalnost državi/naciji/ocu znači prihvatanja patrijarhalnog principa razdvajanja i mržnje među ženam na osnovu etničke pripadnosti.
- Graditi poverjerenje prema ženama drugih nacija a prije svega prema onima koje se se pobunile protiv rata i protiv «svojih».
- Biti antipatriotkinja –jer patriotizam znači isključivanje i eliminisanje drugih, različitih.
- Širiti politiku ženske solidarnosti – za nas ova politika podrazumijeva razumjeti drugu, znači da nas se druga tiče, da nam je stalo do nje i da se zalažemo za mirovnu politiku i nas i njih.
- Primiti žig društvene sramote- jer to što smo bile, a i dalje smo u očima dobrog dijela ljudi u ovoj zemlji, «sramota za Srbiju i za srpski narod», za nas je značilo da odbijamo da budemo saučesnice režima.
- Osjećanje krivice pretvarati u činove odgovornosti– odgovornosti zbog patnji i stradanja koje režim nanosi drugima.
- Podržavati dezertere i prigovorače savjesti- oni su naši saveznici u mijenjanju patrijarhalnog mentaliteta.
- Podsticati odgovornost građanki i građana – odgovornost znači prevazilaženje uloge žrtve i saučesnika/ce režima koji vodi rat.
Etičke principe smo pretvarale u konkretne činove nelojalnosti prema državi/naciji. To je bila politika mira na djelu. Kako smo to radile:
Prevazilazeći etničke zidove i barijere- simbolički i stvarno, putujući u tzv. neprijateljske zemlje, ne pristajući ni na koji oblik homogenizacije.
Osuđujući svaki rat - ne opravdavajući nijedan oblik militarizma, uključujući i militarističko nasilje
dojučerašnjih žrtava. Na Balkanu i drugdje doživljaj sebe kao jedine i najveće žrtve i bacanje cjelokupne krivice na druge, predstavljaju dvije strane iste medalje.
Odričući svaku pomoć herojima/militaristima – to je značilo solidarnost sa našim sestrama drugačijeg imena i pripadnosti. Solidarnost sa našim sestrama na Balkanu i drugdje ne smije biti ni paternalizam ni viktimizam, a još manje turistički aktivizam. To je odgovoran stav prije svega prema onome što se radi u sopstvenoj sredini, državi, zajednici, a potom i u svim drugim. Solidarnost iz osjećanja krivice nije dovoljna; ona je dio naše patrijarhalne istorije. Odgovorna solidarnost podrazumijeva rad na mijenjanju odnosa prema drugima ili, kako Hagar Rublev kaže «potreban nam je zajednički rad kako bismo promijenile sistem».
Podržavajući žrtve rata – bez diskriminacije među njima.
Permanentno tražeći odgovornost za rat i ratne zločine, prvo onih koji su počinjeni u naše ime, a potom i svih ostalih.
Etičke principe smo pretvarale u feminističku i antimilitarističku misao i praksu:
- Upisivanjem ženskog otpora ratu i militarizmu u alternativnu žensku istoriju, tj. putem izdavačke delatnosti. Dosada smo objavile devet zbornika pod jedinstvenim naslovom Žene za mir. Vrednovanjem osećanja, svedočenja, misli i akcija protiv rata, militarizma i nacionalizma, kao i širenjem prostora ženske autonomije, ovi zbornici podstiču pluralitet istorije i uvažavanja drugog i različitog. Pored zbornika objavile smo brojne monografije, mirovne agende, brošure…
- Gradeći Mrežu ženske solidarnosti protiv rata /međunarodnu mrežu Žena u crnom, stvarajući alternativnu žensku politiku. Ovu mrežu smo pokrenule, uz pomoć naših prijateljica iz celog sveta, 1992. godine i dosada smo održale deset međunarodnih skupova (od toga devet na teritoriji Srbije i Crne Gore a jedan u Briselu, zajadno sa italijanskim Ženama u crnom). Ova Mreža okuplja aktivistkinje iz svih zemalja bivše Jugoslavije, Evrope, SAD, Latinske Amerike, Azije, Afrike. Naši skupovi promovišu žensku solidarnost iznad svih državnih, etničkih, rasnih, verskih granica i podela, podstiču stvaranje multikulturalnih mirovnih koalicija, učešće žena u nenasilnom rešavanju konflikata i povezivanje feminizma i antimilitarizma.
- Podrškom prigovaračima i pokretanjem mreže za prigovor savesti u Srbiji i Crnoj Gori povezujemo feminizam sa antimilitarizmom. Iskustvo rada na terenu više je nego dragoceno i pokazalo se da su žene/aktivistkinje u antimilitarističkim akcijama prisutne čak i više od muškaraca, pre svega zato što militarizam najviše pogađa žene i decu, zato što su žene umorne od patriotizma za koji plaćaju najvišu cenu , zato što su vojni troškovi direktno povezani s oskudicom i bedom u kojoj živi većina žena u regionu. Na osnovu našeg rada sa ženama iz aktivističke baze, uvidele smo da su spremne da svoju tradicionalnu brigu o drugima pretvaraju u činove građanske odgovornosti protiv rata, između ostalog i zato što su vojni troškovi direktno povezani sa stanjem bede u kojoj živi većina žene u regiji.
Iskustvo na terenu nam je pokazalo i ovo:
- Žene su veoma spremne da učestvuju u antimilitarističkim akcijama koje su povezane sa njihovim ličnim i svakodnevnim iskustvom. Za žene je antimilitaristička teorija nešto sasvim strano ako se ne dotiče njihovih života; dakle, zanima ih antimilitarizam koji nije plod teorijskih analiza već koji izvire iz bolnog ličnog iskustva; sopstvene marginalizacije i posvećenosti drugima (majčinska briga o drugima) što žene mogu da pretvore u neku vrstu borbe protiv militarizma.
- Širenje ženske mirovne mreže/mreže Žena u crnom u Srbiji i Crnoj Gori bilo je moguće simultanim delovanjem na dva nivoa: uličnim akcijama i edukacijom, to jest, edukacijom za mir, nenasilje, feminizam, antimilitarizam. Zaključile smo da su ove dve aktivnosti sasvim komplementarne, da jedna bez druge ne daju željene rezultate.
- Feministkinje su aktivistkinje a ne elitistkinje: širenje mirovne mreže koju smo pokrenule u Srbiji i Crnoj Gori bilo je od izuzetne važnosti i zato što su uspostavljena savezništva, koalicije i zajednički rad žena vrlo različitih socijalnih statusa, (od onih sa najvišim akademskim titulama do domaćica) i na delu se pokazuje prožimanje teorije i prakse; to je poslužilo i kao sredstvo za ublažavanje veoma snažnih predrasuda prema feminizmu u seksističko-nacionalističko-militarističkom društvu u kojem živimo.
U nastojanju da širimo kulturu mira, veliku pažnju obratile smo edukaciji za mir i nanasilje ili alternativnoj edukaciji i to tako što smo organizovale radionice, seminare, skupove, performanse i druge mirovne akcije po celoj zemlji. Ovo je sigurno jedna od najvažnijih aktivnosti Žena u crnom u poslednjih šest godina. U tom sklopu smo realizovale i realizujemo više projekata. Najvažniji među njima je bio projekat Putujuće ženske mirovne radionice (nastavljen je pod nazivom Ženska mirovna mreža) koji smo započele početkom 1998. godine u pet gradova Srbije i Crne Gore, a jedan od rezultata je i to što nakon pet godina intenzivnog rada na našim radionicama i u našim mirovnim aktivnostima, učestvuju aktivistkinje iz preko pedeset gradova Srbije i Crne Gore. Ogromnu pažnju posvetile smo pitanjima roda i nacije, identiteta, etničkim stereotipima, interetničkoj i interkulturalnoj solidarnosti, odnosu moći i drugosti, itd. Ciklusi radionica o identitetu razotkrili su brojne i bolne protivrečnosti koje rat proizvodi među ženama, što utiče i na odnos žena prema državi/naciji/vojsci.
Iskustvo sa ovih radionica pokazalo je mnoštvo važnih i zanimljivih stvari, a među njima izdvajam neke relevantne za ovu temu:
- žene odbijaju da se etnički svrstaju zbog potenciranja etničke pripadnosti od strane oficijelne politike ("ja, kao žena, nemam domovinu" ili "po nacionalnosti sam žena");
- žene odbijaju da pričaju o nacionalizmu, osećaju se neprijatno ili nemaju jasnu svest o tome da potiskivanje nacionalizma u sebi ne znači prevazilaženje nacionalizma ("nikad o tome nisam razmišljala" ili "volim svoj narod, ali nisam nacionalistkinja...") a iskustvo sa ovog prostora je pokazalo da "velika" ljubav prema "svom" narodu skoro obavezno podrazumeva odbojnost pa i mržnju prema drugom;
- žene se plaše da govore o nacionalizmu iz straha da ne budu različite u alternativnim krugovima, tj. da ne budu različite ili iz straha od osude i prezrenja ("to je nešto prevaziđeno, to mene ne interesuje, time se samo bave primitivni ljudi;
- žene osećaju krivicu i sramotu zbog zločina počinjenih "u naše ime" - ovo se posebno dešava u Srbiji ("osećam se krivom što pripadam srpskom narodu" ili "sramota me je što sam rođena kao Srpkinja");
- žene doživljavaju pripadanje kao nešto prirodno, dato, organsko ("rođena sam kao Srpkinja i šta da radim?!");
- žene doživljavaju pripadanje kao izbor, opredeljujući se za pluralitet pripadanja, ne pristajući na zloupotrebu kulturnog nasleđa i dekonstruišu svoje pripadanje ("ja sam ono što mi je volja" ili "ja sam ono što odaberem");
- žene se izjašnjavaju na etničkoj osnovi i to je često reakcija na zloupotrebu kulturnog i etničkog nasleđa od strane nacionalista-militarista - ovo je takođe karakteristično za Srbiju ("izjašnjavam se kao Srpkinja da bih pokazala da svi Srbi nisu isti i kao pripadnica te nacije se borim protiv rata i protiv srpskog nacionalizma");
- žene se svrstavaju ili izjašnjavaju na etničkoj osnovi jer to smatraju odgovorom na negiranje svoje nacije od strane srpskih nacionalista (ovo se posebno odnosi na Crnu Goru) ili iskazuju nacionalni romantizam (takođe posebno u Crnoj Gori) ali imaju i svest o opasnostima tzv. reakivnog nacionalizma ("kad srpski nacionalisti negiraju postojanje crnogorske nacije, ja onda baš potenciram da sam Crnogorka, a onda vidim da to i nije tako važno").
Koristeći se raznim participativnim tehnikama i metodama nastojale smo da se i u edukativnom radu rukovodimo etičkim principima Žena u crnom. Polazile smo od toga da je:
- neophodno stvarati prostore za to da se pojedinačne priče i stavovi svake od žena zaista čuju, da ne budu sagledavani kroz kolektivnu priču;
- neophodno je podsticati žene da prevazilaze ulogu žrtava demontirajući to kao moćno oruđe patrijarhata i nacionalističko-militarističke ideologije;
- neophodno podsticati moralnu autonomiju žena, to jest, podsticati žene da nije važno samo ono što "ja" uradim, već i ono što se radi "u moje ime". Naime, pošto je rat vođen u ime cele nacije, važno je podsticati žene da steknu svest o tome da nismo samo odgovorne za ono što uradimo već i za ono što se uradi u naše ime;
- neophodno je podsticati autonomiju žena i žensku etiku demontirajući mitove o prirodnoj miroljubivosti žena. Stoga smo pošle od socijalne i kulturne konstrukcije roda: žena se ne rađa - žena se postaje; feministkinja/pacifistkinja se ne rađa - ona to postaje…
- širenju socijalne baze feminizma (feministički zahtevi prožimaju socijalno tkivo, žene iz vrlo različitih socijalnih i obrazovnih slojeva, žene različitih etničkih pripadnosti, životnih stilova, seksualnih izbora),
- širenju ženske mirovne mreže na lokalnom i regionalnom nivou;
- decentralizaciji ženskog aktivizma: u našoj mreži nema "centra",
- stvaranju mira na Balkanu, solidarnošću kao zajedničkim radom; dosada smo organizovale zajedno sa aktivistkinjama Bosne i Hercegovine, posebno sa ženama iz Srebrenice, žrtvama stravičnog masakra koje su počinile srpske oružane snage, veći broj akcija kako u Srbiji, tako i u Bosni i Hercegovini.
- demilitarizaciji svesti/denacifikaciji, u prvom redu propitivanjem odnosa prema naciji/državi: nikad nismo imale dileme o neophodnosti toga, ali je bilo neophodno videti na koji način možemo proširiti krug saveznica za ovo više nego važno pitanje.
Nažalost, za ovakve aktivnosti nemamo podršku ni novih vlasti, ali ni međunarodne zajednice i međunarodnih fondacija (sem retkih izuzetaka).
Međunarodne fondacije uglavnom određuju prioritet aktivnosti nevladinim organizacijama na način koji ukazuje na skoro potpun nesklad između naših i njihovih prioriteta, međunarodne fondacije nameću najamnički, neokolonijalni i paternalistički odnos prema lokalnim organizacijama civilnog društva. U tom smislu smo pokrenule inicijative za ravnopravniji odnos između međunarodnih fondacija i lokalnih nevladinih organizacija.
IV
Smena režima u Srbiji (5. oktobar 2000) nije donela očekivane promene između ostalog i zato što:
- nove vlasti nisu temeljito odbacile kontinuitet sa politikom rata i ratnih zločina bivšeg režima; relativizovanje, minimiziranje, prećutkivanje zločina predstavlja plodno tlo za rast klerofašističkih tendencija u ovoj zemlji;
- neizručivanje svih optuženih za ratne zločine Haškom tribunalu pokazuje da je i dalje prisutna ona duhovna i moralna klima koja je proizvela rat i opravdavala ratne zločine;
- nacionalizam je još uvek vladajuća ideološka matrica značajnog dela nove elite;
- Srbija sve do danas jeste mnogo više etnička nego građanska država; demokratiju mnogi razumevaju u ključu etničke/nacionalne homogenosti; mnogi zakoni doneti u Srbiji nakon smene režima imaju diskriminatorski karakter (npr. Zakon o finansijskoj podršcim porodicama sa decom, koji favorizuje populacionu politiku usmerenu na povećanje broja pripadnika većinske nacije i istovremeno destimulisanje prirodnog priraštaja pojedinih manjinskih zajednica, kao što su romska, albanska i bošnjačka).
Poseban problem u Srbiji, nakon 5. oktobra predstavljaju snažne tendencije teokratizacije društva i dovođenja u pitanje sekularnog ili laičkog karaktera države. To se ogleda kroz:
- mešanje Srpske pravoslavne crkve (SPC) u državnu politiku, uz otvorenu saradnju ili ako ne, onda sigurno implicitnu podršku novih vlasti;
- mešanje Srpske pravoslavne crkve (SPC) u obrazovnu sferu; uveden je predmet veronauke, kroz koji SPC propagira pored verske i etničku netoleranciju; predstavnici SPC organizuju po aulama državnih univerziteta predavanja i tribine na kojima propagiraju pravoslavni fundamentalizam zajedno sa udruženjima pravoslavnih fudamentalista;
- isprepleteno ili zajedničko delovanje retrogradnih/desničarskih snaga, SPC i vojske: klerofašistička udruženja «pravoslavne mladeži» pozivaju se na SPC (koja se ne ograđuje od njih), pomenuti «srbski fundamentalisti» (sami sebe tako nazivaju) seju strah od «božje države» i vrlo često se sreću sa pojedinim velikodostojnicima SPC i VJ. Diskurs ovih klerofašističkih organizacija dobija na snazi i važnosti zahvaljujući podršci koju im pružaju neki eminentni intelektualci, a i pojedini predstavnici SPC i VJ.
- SPC sve više zauzima privatne prostore, pretenduje da uzme monopol nad duhovnošću, moralnošću, vrlinom i čednošću (kako i sami predstavnici SPC-a priznaju); sveštenici iz SPC imaju pristup svim državnim i drugim javnim medijima i tamo propagiraju zabranu abortusa i propovedaju oštre kazne za «brakolomstvo i seks pre braka», itd.
Protiv ovih tendencija i pojava organizovale smo dosada brojne akcije.
V
I posle jedanaest godina imamo isuviše povoda, razloga i argumenata da budemo protiv...
U saopštenju povodom jedanaeste godišnjice ponovile smo da smo za:
-osudu svih ratnih zločina i kažnjavanje zločinaca,
- pacifistički i feministički internacionalizam,
- antifašizam kao politički sadržaj i kao važno nasleđe emancipatorskog ženskog pokreta koje negujemo,
- za interetničku i interkulturalnu solidarnost,
-za toleranciju kao uvažavanje drugih i različitih, ali i za sankcionisanje onih koji šire mržnju, ksenofobiju, (neo)fašizam, i sl.
- za lokalnu, regionalnu i globalnu demilitarizaciju,
- za pravednu globalizaciju naspram globalizacije nasilja i socijalne nepravde,
-za globalizaciju mira i nenasilja,
-za kulturni feministički aktivizam koji neguje mirovnu estetiku i podstiče kulturu mira gradeći mreže ženske solidarnosti protiv rata.
(Ovo izlaganje je prezentovano na međunarodnom skupu "Warning Signs of Fundamentalism" , London, 11-14. novembar 2002. u organizaciji "Žene koje žive pod islamskim zakonima", WLUML - Women Living Under Muslims Laws)
