KSENIJA ATANASIJEVIĆ (1894 – 1981)

Žene koje su se afirmisale između dva svetska rata

Žene aktivne u Društvu za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava/ Ženskom pokretu i Narodnom ženskom savezu SHS/Jugoslovenskom ženskom savezu

U Beogradu je aprila 1919. godine osnovano feminističko i nestranačko udruženje Društvo za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava (član Međunarodne alijanse za žensko pravo glasa). U tom Društvu su, između ostalih, delovale feministkinje i obrazovane žene koje su bile afirmisane u javnom životu, kao što su: Isidora Sekulić, Paulina Lebl-Albala, Ksenija Atanasijević i dr. Udruženje je počelo da izdaje i svoj časopis Ženski pokret, koji je izlazio jednom mesečno, sve do 1939. godine, u tiražu od 1.500 primeraka.
Društvo je promenilo ime u Ženski pokret koji je uključivao mahom zaposlene žene srednjeg sloja (profesorke, učiteljice, službenice sa srednjim i visokim obrazovanjem, zaposlene u komunalnim, soijalnim, zdravstvenim i socijalnim institucijama).
Žene –radnice iz radničkog pokreta se međutim nisu pridružile Društvu jer se ono bavilo pretežno pitanjima prava glasa, kulturnog uzdizanja i feminističkog obrazovanja, što njima nije bilo toliko važno. Beogradsko i sarajevsko društvo za prosvećivanje žene su delovali u okviru feminističke sekcije Narodnog ženskog saveza SHS (kasnije Jugoslovenskog ženskog saveza) i bili su među najaktivnijim feminističkim organizacijama.

Ksenija Atanasijević je rođena 1894. godine u Beogradu. Kćerka je Svetozara Atanasijevića i Jelene Čumić. Majka joj je umrla na porođaju, a kad je imala 12 godina, izgubila je i oca. Brigu o njoj preuzela je njena maćeha, prosvećena nastavnica Više ženske škole Sofija Atanasijević.

Ksenija je studirala i diplomirala filozofiju na Beogradskom univerzitetu. Profesor glavnog predmeta joj je bio slavni Branislav Petronijević. On je Kseniju smatrao najtalentovanijom studentkinjom i svojom budućom naslednicom. Već 1922. godine, sa 28 godina, odbranila je i doktorsku tezu Brunovo učenje o najmanjem. Po Ksenijinoj priči, odbrana teze je bila prvorazredan događaj. Značaj ove doktorske disertacije odmah je visoko ocenjen i u domaćoj i u stranoj stručnoj javnosti.
Pošto je doktorirala, u iščekivanju da je biraju u zvanje docenta, Ksenija neprestano radi. Na Narodnom univerzitetu u Beogradu drži predavanja o Sokratu, o Šopenhaueru. Njena predavanja privlače pažnju. Intelektualna elita dolazi da je sluša, a u novinama su mahom pohvalni prikazi. Tome uprkos, Ministarstvo prosvete je postavlja za profesora gimnazije u Nišu, ali je iste godine vraća u Beograd, u Drugu žensku gimnaziju. Za Kseniju je to razočaravajuće.
Ipak, njen profesor dr Branislav Petronijević stavlja pred Savet Filozofskog fakulteta predlog da bude izabrana za docenta. I pored raznih smicalica, izvrdavanja, odlaganja, intriga, komplikacija, Ksenija Atanasijević je 1923. godine izabrana za docentkinju Filozofskog fakulteta za predmet istorija klasične filozofije. U to vreme na fakultetima u celoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca nije bilo nijedne žene u nastavničkom zvanju docenta. Ksenija Atanasijević napravila je prodor u svet u kome su suvereno dominirali muškarci.

Ksenija Atanasijević je započela da predaje na Filozofskom fakultetu Beogradskog univerziteta u Beogradu januara 1924. Već na samom početku njene univerzitetske karijere počelo je ispoljavanje netrpeljivosti i sredstva nisu birana. Po svedočenju njene savremenice, Ilinke Arsović, Ksenijne „kolege su joj stvarali teškoće od prvog njenog dolaska među njih, i najprilježnije radili na tome da joj ubiju ne samo volju za rad nego i volju za život“. Tome je doprinela i njena veza sa tada oženjenim Dr Milanom Markovićem, za koga će se kasnije i udati. Ksenija Atanasijević je četiri godine predavala filozofiju u zvanju docenta, a onda je na sednici Saveta Filozofskog fakulteta 29. marta 1928. jednoglasno izabrana za vanrednog profesora za celokupnu istoriju filozofije. Predlog za izbor u više zvanje opet je napisao dr Branislav Petronijević.
Po zakonu, da bi ova odluka postala punovažna, morala je biti dostavljena na razmatranje višoj instanci, Univerzitetskom veću, koje je jedino imalo ovlašćenje da odluku potvrdi ili poništi.
Neprijatelji Ksenije Atanasijević iskoristili su proceduru za obračun s njom.
Usledila je perfidna kampanja, koja je trajala osam godina. Prva doktorka nauka na Beogradskom univerzitetu i prva docentkinja je bila oklevetana za plagijat. Ksenija piše polemičke tekstove, poziva one koji je napadaju da javno kažu u čemu je stvar, traži pravo barem da se brani, ali nema odjeka.
Umorna od dugotrajne borbe, Ksenija je 1936.godine sama zatražila penziju i napustila Beogradski univerzitet. Tako je prekinuta profesorska karijera Ksenije Atanasijević, briljantne naučnice, koja je uz Isidoru Sekulići Anicu Savić-Rebac smatrana „najučenijom srpskom ženom“.
Ostala je bez katedere, zaposlenja, redovnih prihoda, ali se ni u jednom trenutku nije pokolebala. Nastavila je da radi sa neverovatnom energijom, ostavivši značajan doprinos nauci. Ksenija Atanasijević je delovala kao jedna od istaknutijih feministkinja u Društvu za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava (preimenovano u Ženski pokret), koje je bilo vrlo aktivno u borbi za pravo glasa i u sprovođenju programa za kulturno uzdizanje i feminističko obrazovanje žena. Bila je i potpredsednica Ženskog pokreta u Beogradu, koje se zalagalo da jugoslovenske žene dobiju ista prava kao muškarci, prvenstveno politička.

Ksenija Atanasijević se bavila temom žene u mnogim tekstovima - pisala je o filozofiji feminizma, tretmanu žene u filozofskim i literarnim delima, o borbi žena da ostvare svoja politička, ekonomska i socijalna prava, o stvaralaštvu i životu žena, o feministkinjama i antifeministima, o bliskosti feminističke i pacifističke ideologije. U dugom intervalu od 1923. do 1959. godine, Ksenija je napisala i veliki broj prikaza knjiga o ženi i feminizmu, kao i prikaze knjiga koje su napisale žene.
Široj javnosti je nepoznato da je bila i jedna od najistaknutijih i najdoslednijih glasnogovornica pacifizma na ovim prostorima. Kao istinski angažovana filozofkinja uoči Drugog svetskog rata hrabro je, među prvima u ovoj sredini, pisala protiv nemačkog nacionalsocijalizma i antisemitizma.

Ksenija je odbila da potpiše Nedićev Apel srpskom narodu protiv komunista. Zbog ovakvog njenog držanja Gestapo je pretresao njen stan i privodio je na saslušanja.
Ni prve posleratne godine nisu prošle bez podmetanja, kleveta, denuncijacija, hapšenja, zabrana. Bila je lišena građanskih prava, a sve njene knjige stavljene su na listu zabranjenih.

Nastavila je anonimno da radi i priprema treći tom svog životnog dela Filozofski fragmenti. Taj rukopis nije nikada pronađen. Na osnovu onoga što jeste pronađeno, smatra se da je Ksenija Anastasijević tvorac originalnog i celovitog filozofskog sistema. Ipak, početkom pedesetih, doživela je rehabilitaciju: objavljuje, drži vrlo posećena predavanja na Kolarcu.
Iako je dobijala zvanične pozive da predaje u Americi, ostala je u Beogradu, gde je i umrla 1981, godine, u svojoj 88. godini života.

Dr Ksenija Atanasijević, značajna filozofkinja i prevoditeljka filozofske literature, prva univerzitetska nastavnica u Kraljevini Jugoslaviji ostavila je impozantan opus od oko 400 bibliografskih jedinica. Predavala je klasičnu, srednjovekovnu i noviju filozofiju i etiku. Održala je bezbroj predavanja na Kolarčevom narodnom univezitetu, na radiju, u feminističkim organizacijama, držala je predavanja širom jugoslovenske države, u Parizu, Atini, Sofiji... Njena bibliografija već tada broji više od 250 radova iz filozofije, etike, estetike, iz antičke književnosti.
Napisala je nekoliko knjiga i više desetina studija. Njeni najznačajniji radovi, pored doktorata, su: Brunovo učenje o najmanjem, Heraklitova filozofija, Filozofeme sofista, Sokrat, Šopen-hauerova formula pesimizma, Demokrit kao etičar, Sofisti Prodik i Hipija, Seneka, ImanuelKant, Prve filozofske hipoteze Jonaca, Fridrih Niče, Empedokle iz Agrigenta, Pitagorejsko učenje o seljenju duša, Eleaćanin Parmenid tvorac učenja o biću, Stara grčka atomistika, Epikur,Racionalizam i misticizam, Od Frojda Platonu, Smerovi mislilaštva Artura Šopenhauera, Blez Paskal čovek i mislilac...
Svoje originalno filozofsko učenje izložila je u Filozofskim fragmentima. Prevela je s latinskog kapitalno delo Baruha Spinoze Etika, prevodila je i sa grčkog. Sa nemačkog je prevela Adlerovu Individualnu psihologiju (1937) i drugi tom Hauzerove Socijalne istorije umetnosti i književnosti (1962).
Njeni tekstovi objavljivani su, uz laskave kritike, na nemačkom, francuskom, holandskom, češkom, bugarskom.

8 marta 2012. godine, beogradske feministkinje i antifašistkinje postavili su joj spomen ploču na kuću u Jovanovoj 49, gde je živela do smrti.

Biografiju priredila
Snežana Tabački