Iskustva na terenu
„Fundamentalizam je politički pokret ultra-konzervativne, ulstradesničarsk orijentacije, koji zloupotrebljava veru, tradiciju, naciju, običaje u cilju osvajanja i održavanja na vlasti. To čini putem ograničavanja i ukidanja ženskih ljudskih prava, putem polne segregacije i rodnog aparthejda, ograničavanja i ukidanja građanskih sloboda, ugrožavanja demokratije, zloupotrebe demokratskih institucija“.
('Definicija' fundamentalizama na jednom od seminara održanog u Sijarinskoj banji, Južna Srbija, jun 2006.)
Iskustva na terenu: Žene u crnom
Na regionalnim seminarima (opširniji podaci se nalaze u odeljku „Pregled aktivnosti Žena u crnom“) realizovanim u periodu od aprila 2006. do oktobra 2007. godine, primenjivale smo veoma veoma raznorodne interaktivne metode: radionice, predavanja istaknutih naučnica/ka iz oblasti istorije, filozofije, sociologije, poštujući princip prožimanja akademskog znanja i aktivističkih iskustava. Sastavni deo rada su i projekcije filmova (igranih i dokumentarnih, autora/ki iz Srbije ali i iz sveta) vezanih za temu, a čime se naglasila međuzavisnost i isprepletenost različitih fundamentalističkih tendencija, ali i značaj zajedničkih akcija u otporu fundamentalističkim tendencijama. Takođe smo za potrebe što boljeg razumevanja veoma složenih i opasnih tendencija promovisale nekoliko publikacija sa temom o fundamentalizmima delom iz izdanja Žena u crnom, delom izdanja srodnih organizacija.
Tokom ovog segmenta edukativnih aktivnosti, zapažene su raznorodne negativne
manifestacije fundamentalizama u Srbiji, koje su prepoznate kao napad na demokratiju, ljudska prava, ženska ljudska prava:
Manifestacije klerikalizacije i fundamentalističkih tendencije
Klasifikaciju pomenutih manifestacija su nam iznele učesnice naših seminara, podeljena je u šest velikih grupa a prepoznato je da su ženska ljudska prava glavna meta napada svih klerikalaca i fundamentalista.
I Napadi na ženska ljudska prava
a) Napad na reproduktivna i seksualna prava:
(Ovakvi procesi imaju pogubne posledice na žene, posebno mlađe generacije. Premda ovim edukativnim programom to nije bilo obuhvaćeno, navodimo neke nalaze koji potvrđuju navedenu tezu. Žene u crnom već godinama rade ankete o stavovima žena o abortusu koji je, uzgred budi rečeno, legalizovan 1952. u SFRJ. Naime, zapaženo je da pod uticajem kleronacionalističke popagande, raste broj žena koje doživljavaju abortus kao „ubistvo“. Raste jaz po pitanju abortusa između žena starije i mlađe generacije. Starije generacije doživljavaju abortus, bez obzira na ideološku orijentaciju, kao osnovno žensko ljudsko pravo još iz „socijalističkog“ perioda. Žene mlađe generacije se, zbog crkvene propagande, sve više izjašnjavaju protiv abortusa.)
Učesnice su navele da:
- propaganda protiv žena: konzervativni kleronacionalistički predstavnici verskih zajednica svode identitet žena isključivo na uloge majke i supruge, propagiraju rađanje kao osnovnu ulogu žene i to u funkciji vere i nacije,
- rasistička i nacionalistička propaganda o 'beloj kugi' uglavnom je usmerena protiv žena koje ne rađaju ili protiv žena drugih, manjinskih naroda, koji imaju višu stopu nataliteta (romske, albanske, bošnjačke);
- kampanje protiv abortusa u celoj Srbiji: ne samo u verskim institucijama, njihovim medijima, već i u javnom servisu, u većini elektronkih i štampanih medija;
- demonizovanjem žena koje vrše abortus, najčešćom uvredom 'čedomorke';
- sveštenici SPC-a zabranili pričešće i sečenje slavskih kolača medicinskim radnicima/ama koje vrše abortus u zdravstvenim ustanovama (Zaječar); valja napomenuti da posle 5. oktobra 2000. SPC poziva na uvođenje «prigovora savesti za hrišćane/nke na radnom mestu». tj. poziva lekare i medicinsko osoblje da ne vrše abortus. Sveti arhijerejski sinod (posebno od 2000) traži da «se ne dozvoli pričešće lekarima i babicama koje vrše abortuse sve dok se isti ne pokaju»; i ovaj primer pokazuje kako verske zajednice 'kidnapuju' ljudska prava i preobraćaju ih u svoju suprotnost – u ograničavanje prava na izbor i u atak na reproduktivnu slobodu žena;
- propaganda o zabrani upotrebe kondoma vernicima – Vojvodina, itd.
b) Rodni aparthejd i segregacija - odvojeni prostori za žene:
- uvođenje posebnog termina kupanja samo za žene na gradskom bazenu (Novi Pazar, Sandžak),
- ispisivanje devojčica iz škole pod pritiskom roditelja (u raznim delovima Sandžaka)
c) Nametanje načina oblačenja za žene u ime vere i identiteta:
- pokrivanje žena (Sandžak),
- zabrađivanje žena u pravoslavnim crkvama; sve češći zahtevi da se žene pokrivaju u pravoslavnim hramovima, ta praksa je najvidljivija među mladim ženama u svim delovima Srbije. To se tumači kao „poželjan“ način verske prakse za žene, kao poštovanje vere i tradicije.
d) Seksualni zločin nad ženama u ime vere:
- zabeleženi slučajevi genitalnog sakaćenja žena u Sandžaku.
e) Nametanje običajnog prava i fundamentalističkih praksi ženama:
- zagovaranje poligamije koja se pravda šerijatskim zakonom (Sandžak)
II Rastuća teokratizacija države - gubljenje sekularnog karaktera države
(Skoro sve javne/državne ustanove upražnjavaju verske rituale, uzurpiraju se javni prostori u korist većinske crkve (SPC), imunitet za sveštenike (SPC-a) od krivičnog gonjenja za razne vrste krivičnih dela.).
- himna „Bože pravde“ koja svodi Srbiju na versku državu, vređa kako pripadnike/ce drugih nacija i vera, ali i osobe drugačije duhovne orijentacije;
- inauguracija predsednika opština u skoro celoj Srbiji praćena je verskim ritualima;
- zgrade Skupština opštine u celoj Srbiji se koriste za crkvene manifestacije
- verski praznici i krsne slave postaju dobijaju državni, javni karakter, ovo se posebno odnosi na verske praznike većinske pravoslavne vere (primer litija u Beogradu za vreme Spasovdana);
- SPC ne plaća PDV, nema utvrđen cenovnik usluga, niti izdaje fiskalne račune za usluge koje obavlja;
- lokalne uprave organizuju donatorske večere za prikupljanje sredstava za izgradnju crkava; finansijska podrška države crkvi kroz SPC;
- sve institucije (vladajuće i opozicione partije, čak i neki sindikati, kladionice...) javno obeležavaju javno krsnu slavu;
- predstavnici vlasti u javnim nastupima potenciraju svoju versku pripadnost, prisustvuju verskim obredima kao predstavnici vlasti a ne kao privatna lica, kršeći Ustav i slobodu veroispovesti;
- javne institucionalne proslave Srpske Nove godine, u organizaciji države i novcem svih građana, i verujućih i neverujućih;
- tzv. svetosavske žurke koje se organizuju za prosvetne radnike u ugostiteljskim objektima;
- osveštavanje skoro svih javnih ustanova;
- u pristupnicama neke stranke postoji i pitanje o veroispovesti;
- učešće vojske na crkvenim manifestacijama i obratno;
- učešće crkvenih velikodostojnika SPC-a u timu za pregovore na Kosovu;
- izbegavanje suđenja i presuđivanja po zakonu crkvenim sluzbenicima za seksualne zločine (slučaj sveštenika Pahomija i Ilariona);
- uzurpacija javnih prostora: građenje crkava na zemljištu državnih institucija, najčešće škola (slučaj školskog igrališta u Zaječaru); iako su prikupljena sredstva za gradnju Medicinske škole (6 miliona evra), to nije izvodljivo jer Islamska zajednica polaže pravo na to zemljište (kao što se zna, verske zajednice imaju prvenstvo pri povraćaju imovine);
- stalna gradnja novih crkava i to u celoj Srbiji tako da se računa da se u svakom trenutku u Srbiji gradi oko 200 crkava, itd.
III Rastuća klerikalizacija javnog života
( Sve je prisutnije direktno mešanje verskih zajednica (pre svega SPC) u sve vaspitno – obrazovne, kulturne, informativne institucije)
- uvođenje veronauke u državne škole (2001.);
- Ministarstvo prosvete vrši pritisak da se što više dece upiše na veronauku umesto na građansko vaspitanje;
- organizuju se proslave Uskrsa i ostalih verskih praznika za decu predškolskog uzrasta (Velika Plana);
- verski praznik posvećen Svetom Savi je ustanovljen kao školska slava;
- verske vođe u Sandžaku zamenjuju polako državu; osnivaju škole, univerzitete; obdaništa: verska zajednica (Islamska u Sandžaku) 'diktira' celokupne aktivnosti u obrazovnim instiutcijama;
- kolektivno krštenje 120 dece iz Centra za porodični smeštaj u Miloševcu u organizaciji SO Velika Plana i uprave Centra;
- u bivšem muzeju NOR-a (Narodno oslobodičačkog rata) otvoren je tzv. duhovni centar „N.Velimirović“ (Kraljevo);
- na prostoru na kome se gradilo dečije igralište izgrađena je crkva: gde, ovo sam uzela iz izveštaja u Totovom selu???.
- letnja filozofska škola u Kruševcu je postala crkvena manifestacija;
- verska propaganda u javnim servisima, sve je veći broj radio emisija verskog sadržaja: Vekovnik, 48 sati svadba na RTS-u. Isti trend postoji i na privatnim medijima: Glas crkve, TV Most, Fokus, Nova iskra, itd.;
- sve češći nastupi u javnim ustanovama (u vidu tribina, predavanja) klerofašističkih i fundamentalističkih lidera (Mašinski i Pravni fakultet u Beogradu);
- direktori u nekim školama insistiraju da se verski obredi obavljaju u vaspitno-obrazovnim ustanovama, to propisuju kao obavezu prosvetnih radnika/ca (Zaječar);
- crkva organizuju besplatne verske ekskurzije i izlete za đake, vrši stalnu propagandu protiv građanskog vaspitanja;
- predstavnici vlasti u javnim nastupima potenciraju svoju versku pripadnost, prisustvuju verskim obredima kao predstavnici vlasti a ne kao privatna lica, itd.
IV Monopol SPC –a nad duhovnošću i napadi na laički vrednosni sistem:
- svođenje duhovnosti isključivo na vrednosti SPC i uopšte verskih zajednica;
- afirmacija javnih ličnosti kroz religioznost;
- mladima se nameću idoli koji su povezani sa SPC-om, omladinske klerofašističke i kleronacionalističke organizacije finansira SPC;
- U Novom Sadu je, pod direktnim uticajem SPC-a zabranjen performans italijanske umetničke grupe.
V Napadi na drugačije: ateiste/kinje, osobe homoseksualne orijentacije, braniteljke ljudskih prava:
- žigosanje i demonizovanje ateista/kinja;
- fizičko obračunavanje sa drugačijima i pasivnost policije;
- nasilje na Gej paradi 2001, posebno sveštenika Ž. Gavrilovića;
- političari zauzimaju stav koji ima crkva po pitanju seksualne orijentacije tj. homofobičan
- propagiranje mržnje prema NVO koje se zalažu za sekularizam i protiv zloupotrebe religije;
- fizički napadi od strane omladinskih klerofšističkih organizacija na aktivistke/kinje NVO koje se zalažu za raskid sa zločinačkom prošlošću, itd.
VI Raste broj pokreta i udruženja, posebno omladinskih, fundamentalističkog ili kleronacionalističkog usmerenja:
- Studentska desnica generalno raste
- Obraz – u celoj Srbiji
- Krv i čast- u celoj Srbiji
- Svetozar Miletić- u Vojvodini
- Nacionalni stroj – u Vojvodini
- Udruženja pravoslavnih medicinara
- Omladinski srpski klub – u Sandžaku
- Muslimanski omladinski klub, u Tutinu, Sandžak
- Jača vehabijski pokret u celom Sandžaku
- Srpske dveri (Filološki fakultet u Beogradu)
- Sveti Justin filozof (Filozofski fakultet u Beogradu)
- Nomokanon (Pravni fakultet u Beogradu)
- Kolo srpskih sestara i srpska pevačka društva, itd.
Fundamentalizam – atak na ljudska prava, ženska ljudska prava i demokratiju
U okviru niza seminara koje su Žene u crnom organizovale tokom 2007.godine, koji su sadržajem bili fokusirani na teme fundamentalizama i klerikalizma, vežba pod nazivom: Fundamentalizmi – atak na ljudska prava, ženska prava i demokratiju!, bila je nezabilazni deo svakog seminara.
Učesnicima/cama bi ponudili određene izjave koje sadrže primere fundamentalističkog delovanja i zamolili ih da prepoznaju koja su ljudska prava ugrožena, koje slobode su ugrožene, kao i koje oblike nasilja, diskriminacije i represije prepoznaju.
Asocijacije su bile brojne i raznolike, a neke od njih možemo da sistematizujemo u određene kategorije:
1. Odnos verskih zajednica prema sopstvenim moralnim normama:
Najzastupljenije asocijacije odnosile su se na tzv. etičke ne-vrednosti, koje su suprotne vrednostima koje verske zajednice propagiraju. Ovo naglašava da je praksa religijskih poslanika/ca često u raskoraku sa onim što govore (asocijacije: lažni moral, ucena, licemerje, praznoverje, zloupotreba, pomodarstvo, novokomponovani vernici).
2. Odnos verskih zajednica prema drugim grupama/oblici diskriminacije:
Drugu grupu čine asocijacije koje naglašavaju odnos verske zajednice prema drugima. Hijerarhijski odnos verskih zajednica ka njenim vernicima/cama proizvodi niz asocijacija među kojima su navedene i neke konkretne vrste diskriminacije: mizoginija, pedofilija, homofobija, društveno isključivanje, osuda Različitosti, autoritet, hijerahija, partijarhat.
3. Metode kontrole;
Treća, ali ne manje važna kategorija koja se pojavila kroz analizu asocijacija je prepoznavanje represije koju različite verske zajednice koriste prema svojim vernicima i društvu uopšte: kontrola, represija, strahopoštovanje, pokoravanje, ograničavanje, pretnja, anatema, zabrana, strah...
Kao najekstremniji oblici ugrožavanja prava navedeni su:
1. oduzimanje prava na život
2. ugroženost seksualnih i reporoduktivnih prava
3. ugroženost ženskih ljudskih prava
4. ugrožavanje prava na izbor, ali ovo pravo podrazumeva (u većini slučajeva), ugroženost nekog drugog, konkretnije imenovanog prava.
U domenu sloboda, najugroženije su:
1. sloboda kretanja
2. sloboda mišljenja
3. sloboda odlučivanja.
Prema diskusijama koje su sastavni deo vežbe, zaključuje se da je fundametalizam najrepresivniji prema ženama. Ženama se ograničava sloboda izbora (u najširem smislu te reči), sloboda mišljenja, sloboda kretanja, govora, okupljanja. U praksi, žene se izuzimaju iz javnih prostora, smanjuje se ili ukida njihovo političko delovanje, uvode se brojne zabrane koje sprečavaju bilo koju vrstu organizovanja žena.
Sledeću grupu čine osobe neheteroseksualne orijentacije. Lišavanje života, zabrana okupljanja, ekstremno fizičko i psihičko nasilje, realnost je kojoj su izložene neheteroseksualne osobe u svim fundamentalističkim društvima.
Reakcije civilnog društva, pre svega ženskih grupa na rastuću klerikalizaciju
Na pitanje: Da li na te pojave reaguju ženske grupe, ako da, na koji način? Ako ne reaguju, zašto?, učesnice su odgovarale na sledeći način:
- ženske grupe ne reaguju jer su u svom okruženju usamljene u kritici crkve;
- jer se boje od reakcija okruženja i 'štrčanja' u veoma klerikalizovanoj klimi;
- jer ne žele da se zameraju crkvi, koja uživa veliki ugled u stanovništvu;
- jer imaju podanički odnos prema vlastima, ne žele da se zameraju i misle da bi ukazivanje na zloupotrebe religije u političke svrhe ugrozilo saradnju sa lokalnim vlastima;
- jer bi to izazvalo otpor žena u lokalnoj zajednici;
- jer nisu osvešćene – ne prepoznaju zloupotrebe religije, nemaju jasan stav prema fundamentalizmu, ne smatraju da je to problem;
- jer se klerikalizacija uglavnom sagledava kao deo identiteta, tradicije, prakse usled čega se opasnosti klerikalizacije i njihov poguban uticaj na žene minimizira i relativizuje; na primer, poseban termin za žene na gradskom bazenu (Novi Pazar) su pojedine učesnice videle kao „emancipaciju“, a pokrivanje maramom kao „slobodan izbor“ odnosno kao 'zaštitu od promiskuitetnog ponašanja', ili 'od narkomanije'; – ovo je posebno karakteristično za Sandžak;
- jer nema solidarnosti među ženskim grupama;
- jer bi se to loše odrazilo na saradnju sa nekim donatorima, budući da neki među njima 'tumače' ove pojave kao vid 'multikulturalizma' a ne kao ograničavanje ženskih ljudskih prava;
Još neki zaključci:
- Konfuzija u vezi sa multikulturalizmom: u Srbiji, a posebno u Sandžaku, prisutna je velika politička konfuzija: svođenje multikulturalizma na folklorne, egzotične identiteta, na versku i etničku dimenziju tako da se multiklturalizam svodi na interetnički i interreligijski dijalog. Zloupotrebe u ime multikulturalizma (religije, nacije, tolerancije, itd.) skoro se i ne identifikuju. Takođe ne treba minimizirati, ili potcenjivati rizike i opasnosti koje prete ženama ukoliko se javno izjašnjavaju protiv fundamentalističkih tendencija i pokreta – ovo je posebno vidljivo u Sandžaku, ali i u celoj Srbiji. U tom smislu, valja napomenuti iskustvo nedavnog istraživanja Žena u crnom o rodnoj dimenziji bezbednosti: premda nije navedena 'crkva' kao jedna od institucija u koju žene imaju najmanje poverenja, zanimljivo je da je čak 10.5% ispitanica – demokratske orijentacije – dodalo da 'verske zajednice' uživaju njihovo najviše poverenje'. To navodi ne samo na konformistički stav, već i na to da je vera, uz naciju predstavlja veoma važan deo identiteta čak i kod 'najprogresivnije elite ženske populacije u Srbiji'.
- Odnos civilnog društva i aktivistkinja većinskog naroda u odnosu na zloupotrebe religije kod manjinskih naroda: s jedne strane, kod prvih preovlada osećaj krivice zbog zločina srpskog režima tokom 90- tih godina nad pripadnicima/ama manjinskih naroda, što često dovodi do previđanja zloupotreba u ime religije u manjinskoj zajednici, pre svega bošnjačkoj u Sandžaku. Sa druge strane, kod aktivistkinja u Sandžaku dominira percepcija sebe kao žrtve, ali skoro isključivo zvanične politike, što je tačno, ali se žmuri pred katastrofalnim posledicama zloupotrebe islamskih fundamentalističkih tendencija. Takođe ne treba minimizirati, ili potcenjivati rizike i opasnosti koje prete ženama ukoliko se javno izjašnjavaju protiv fundamentalističkih tendencija i pokreta – a to je posebno vidljivo u Sandžaku.
- Ženska solidarnost je neophodna u borbi protiv svih vidova fundamentalizma: pogrešno je i suprotno feministikoj etici tražiti 'prednosti' jednog vida patrijarhata nad drugim, u ovom slučaju jedne vrste fundamentalizma u odnosu na drugi, tj. već stalno imati na umu feministički konsenzus – patrijarhat i sve njegove manifestacije predstavlja univerzalan model, i akcije protiv patrijarhata, treba da budu univerzalne. Ili: umesto potenciranja onog što nas razlikuje pa i razdvaja, mnogo je bolje i važnije potencirati ono što nas spaja povezuje. U ovom slučaju, to je opasnost koju za žene imaju svi fundamentalizmi i zato akcije protiv njih treba da budu zajedničke, uz uvažavanja različitih strategija, ali uz saglasnost da se ne radi o 'poštovanju identiteta, kulturnog naskleđa' itd. već o zloupotrebama i religije i identiteta u političke svrhe.
Učesnice seminara su se složile da su Žene u crnom najaktivinije, najglasnije, najjasnije u osudi klerikalizacije, teokratskih, klerofašističkih i fundamentalističkih tendencija i to pre svega pravoslavne provenijencije.
Predlozi za akciju protiv klerikalizacije
Valja napomenuti da je interesovanje za naše seminare bilo zaista veliko, da su učesnice seminara nudile veoma širok dijapazon akcija, što ukazuje na potrebu daljeg zajedničkog i koordinisanog angažovanja protiv klerikalizacije.
Na koji način možemo zajedno da se suprotstavimo fundamentalizmima?
Ovde možemo podeliti vrste akcija koje su žene predlagale, svrstati ih po učestalosti: naprimer
a) edukativne – Skoro sve žene se izjašnjavaju za edukaciju i to pre svega radi prepoznavanja fundamentalističkih tendencija jer su često zamaskirane pozivanjem na tzv. identitete, različitosti, tradiciju; seminari ŽuC- po regijama o ovoj temi
b) umrežavanje, koalicije – feministička solidarnost na lokanom, regionalnom i globalnom nivou
c) ulične akcije – protesti i performansi, vidljivost i javnost akcija protiv fundamentalizama
d) medijske kampanje - javne tribine i diskusije
e) publikacije – što više informativnog materijala za deljenje građanima ; distribucija propagandnog materijala o fundamentalizmima (i njegovom pogubnom učinku po žene, civilno društvo i uopšte po demokratiju) ne samo po ženskim grupama nego i po ambulantama, frizersko-kozmetičkim salonima, kafeima; štampati letke koji su razumljivi i bliski ženama i ostalim građanima o fundamentalizmima, o negativnom dejstvu SPC-a i svaka grupa treba da ima ove letke i da ih deli svim ženama koje dođu;
f) pratiti crkvena izdanja radi boljeg uponavanja sa retrogradnim tendencijama
g) rad sa mladima, posebno sa devojčicama radi odvraćanja da idu na veronauku; odvraćati mlade devojke, posebno kod nekih manjinskih zajednica (romske) da se rano udaju;
h) poštovati principe feminističke etike Žena u crnom: čistiti prvo svoje dvorište , tj. osuditi prvo fundamentaliste u svom okruženju i tek tada imamo pravo da osudimo i druge;
i) zakonodavne inicijative
priredio/la Boban Stojanović i Staša Zajović
