(Samizdat 1995)
Uvodničarka: Jelena Lalatović, Institut za književnost
Moderator: Miloš Urošević
8. februar 2023. godine
Jelena Lalatović sa Insituta za književnost, održala je prvo kratki uvod o poreklu književno-teorijskog žanra „politički roman“, naglasivši da se politički roman bavi „političkim idejama u smislu državnog uređenja tj. određeni politički milje zadaje ton romanu“. Ona je nastanak političkog romana datirala na kraj 17-og i početak 18-og veka, vezujući ga posebno za autora Lorensa Sterna koji se, u istoriji književnosti, smatra rodonačelnikom političkog romana. Međutim, rekla je Lalatović, Sternov roman Politička romansa nije, u današnjem značenju politički roman, jer kao popularan žanr u to vreme, svoje je zaplete pozajmljivao iz komedije. Značajno je, istakla je Lalatović, da je to bilo vreme rušenja apsolutističkih monarhija i paralelno sa pojavom političkih zapleta u književnosti toga vremena, tada se pojavljuje i književna kritika.
Savremeni politički roman, rekla je dalje uvodničarka, bavi se temama militarizma, nacionalizma i otpora fašizmu. Postoje, nastavila je Lalatović, i utopijski i distopijski politički romani koji, najčešće u alegorijama, promišljaju političke ideje ili sisteme. Kao izrazit primer distopijskog političkog romana ona je navela „Sluškinjinu priču“ kanadske spisateljice Margaret Atvud.
Zatim je počeo razgovor o romanu Antonija Tabukija Pereira tvrdi da..., kao dobrom primeru savremenog političkog romana, čija je radnja smeštena u 1938. godinu, vreme Salazarističke diktature. Jelena Lalatović je ukazala na različite nivoe simboličkog u ovom Tabukijevom delu, pa je vraćajući se na Sterna, primetila da , iako jedva da ima veze u sadržaju njegovog političkog romana i savremenog kao što je ovaj Tabukijev ili kao što su romani Džordža Orvela, Andre Malroa ili Ervina Šinka, postoji jedna važna povezanost i bitna sličnost: osporavanje autoriteta. Mada se, rekla je Lalatović, u 18. veku više koristila alegorija a u 20. veku, kao kod Tabukija, književna metafora, i u Tabukijevom romanu ima alegorijskih elemenata (kroz dileme jednog posvećenog katolika kao što je to Pereira, uvodi se pitanje moralnog izbora i pokazuje kada i kako moralni izbor dolazi u vezu sa političkim pitanjem-političkim izborom).
Urednik književne rubrike jednog katoličkog lista, Pereira se u početku trudi da bude distanciran od političkih događaja, ali ga prizori sa ulica Lisabona i susreti sa ljudima (posebno sa mladim komunistom Monteirom Rosijem), ne ostavljaju ravnodušnim jer se dotiču i hrišćanskih vrednosti i imperativa, njemu bliskih. Pereira, međutim, ima izvesne sumnje i otklone prema verovanju u besmrtnost tela-vaskrsenje jer sam ne bi želeo da večno ostane u svom telu. Dakle, Pereira je već nosio u sebi neku vrstu individualizma iako je, u mnogo čemu, bio posvećen veri.
Uvodničarka je skrenula pažnju na to da je tek 1959. godine po prvi put data definicija političkog romana (američki kritičar Irving Han), u njegovoj studiji Politika i roman(The politics and the novel). U teoriji se i Volterov Kandid, smatra političkim romanom, ali prema mišljenju Laltović, u Kandidu se više radi o društvenoj kritici nego o političkoj, za razliku od Tabukijevog dela, naglasila je...
U savremenom političkom romanu, nastavila je Lalatović, postavljaju se kao relevantna u književnoj obradi i pitanja emancipacije i revolucije, što je postalo izrazito u delima „literarnih humanista“ u 30-tim godinama 20. veka.
Što se tiče socijalističkog realizma i tzv. socijalističke literature, Lalatović primećuje da su u njemu ključne ideje koje su „strukturisale kulturnu politiku tog doba“. Kao interesantno, primetila je da je književnost, upravo zbog problema cenzure, „privilegovana“ u odnosu na druge umetnosti.
U romanu Pereira tvrdi da..., upotreba konjuktiva trećeg lica, istovremeno je u službi ispovednog svedočenja, ali se može posmatrati i kao forma policijskog zapisnika, dodala je. „Trebalo bi znati i to da je Antonio Tabuki bio profesor Portugalske književnosti. U ovom njegovom romanu mogu se izdvojiti tri dominantna sloja: egzistencijalni (suočavanje sa smrću), politički (fašistička dikatatura) i literarni (tekst može da funkcioniše i kao umrežavanje referenci u samom romanu).“
U razgovoru koji je usledio posle uvodne reči-kraćeg predavanja o političkom romanu Jelene Lalatović, diskutovalo se o samom delu o kojem se deo učesnika/ica već informisao kroz čitanje većih delova Tabukijevog romana. Pomenuti su i drugi likovi i situacije iz romana, posebno oni koji su uticali na promenu ponašanja glavnog lika (pored Rosija-i njegova devojka Marta, portugalska Jevrejka Ingeborg Delgado, sveštenik Antonije)...
Istaknuto je kao važno da Pereira u jednom momentu odustaje od „unutrašnje emigracije“, kao i da bi to mogao biti i psihološki roman, a nekima je nedostajalo više političkih referenci iz vremena radnje romana. Pomenuto je da je odnos sveštenika Antonija i Pereire sličan aktivnosti „teologije oslobođenja“ u Srednjoj i Južnoj Americi. A kao autor novog političkog romana na našem jeziku, istaknut je Dževad Karahasan i njegov „Put u lebdenje“.
Nastasja Radović
