Film govori o kontinuitetu progona bošnjačkog stanovništva, kroz istoriju, u Foči (2h30min.)
21.06.2023. godine
Dokumentarni film Avde Huseinovića “Foča-cena kutija zla” iz 2022. godine, prikazuje kontinuitet nasilja nad bošnjačkim stanovništvom Foče od Drugog svetskog rata do ratova 1990-tih.
Film počinje svedočenjima preživelih iz napada četničkih formacija koji su počeli po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije, aprila 1941. godine.
Svedoci i komentatori govore o više masovnih zločina nad muslimanskim Fočacima: veliki pogrom na pravoslavni Božić 1941-e, kada je ubijeno 135 Bošnjaka u Čelebićima i kada su, kako se tvrdi, “sela uz granicu sa Crnom Gorom nestala”. U Foči su ubijeni Predsednik opštine, hodža, vlasnik pilane (najbogatiji građanin Foče)… Ubijani su civili, od ranog dečijeg uzrasta do duboke starosti, kao i žene svih doba…
Grad je, na nekoliko meseci, bio oslobođen u januaru 1941-e, kada je stvorena neka vrsta slobodne teritorije pripadnika NOB-a. O tome u filmu govori Adil Zulfikarpašić koji je o svojim utiscima iz tadašnjeg boravka u Foči napisao tekst “Put u Foču”. Zulfikarpašić u ovom fimu kritikuje ponašanje partizanskog rukovodstva i Josipa Broza Tita lično jer je, kako tvrdi Zulfikarpašić, u Titovom štabu sreo četničkog komandanta. Objašnjeno mu je da je taj prešao na stranu NOB-a, a da je njegovo prihvatanje bilo “potrebno u tom momentu”…
Drugi pogrom i masovno ubijanje Bošnjaka dešava se, prema autoru filma, 19. avgusta 1942-e kada je, prema izveštaju Draže Mihailovića, pobijeno njih između tri i po i pet hiljada, a treći sedmog i osmog februara 1943-e, u kojem su učestvovali četnici Pavla Đurišića. Kada je 11. januara 1945. godine Foča oslobođena, deo četnika je prišao jedinicama NOVJ kao “dobrovoljci”, pa su se-kako se tvrdi u filmu, zvali “partizanski oderedi i dobrovoljačka vojska”.
U Huseinovićevom filmu se iznosi podatak da je na području Foče, tokom Drugog svetskog rata, ubijeno 5.956 njenih bošnjačkih stanovnika, a 160 porodica “uništeno”.
U filmu se moglo čuti da su četnički zločini prećutkivani od strane nove, posleratne vlasti…
Prema popisu iz 1991-e, Bošnjaka je u Foči bilo 51,6%, Srba 43,6% i 3% Hrvata i Ostalih. Zatim ova dokumentarna filmska priča prelazi na vreme pred raspad SFRJ i prikazuje osnivanje etničko-versko-nacionalnih stranaka. U filmu se čuje govor Adila Zulfikarpašića (tada potpredsednika SDA), sa osnivanja SDA u Foči u avgustu 1990-e, u kojem on čita telegram Draže Mihailovića o 3000 ubijenih Bošnjaka… Sukobi na nacionalno-političkoj osnovi u Foči počinju, kako se u filmu prikazuje, već mesec dana kasnije, kada-u jednom od njih, interveniše policija BiH. Tome prethode tzv. privredne afere u fočanskim preduzećima Viner i Fočatrans.
U ovom uvodu u sukobe, značajno mesto je i formiranje paramilitarnih formacija Srpske demokratske stranke u kojima na vodeće položaje, prema autoru filma, dolaze rezervni oficiri, a iz Srbije počinju da navraćaju paravojne formacije… U Foči se tih dana osniva Skupština srpskog naroda u Foči…
Ubrzo po priznavanju BiH od strane UN, već 7.aprila 1992-e počinju napadi na Bošnjake, a 12. aprila pale se kuće i radnje fočanskih Bošnjaka. Počinje formiranje “sabirnih centara” u koje se odvode bošnjački muškarci (najozloglašeniji je KP dom), na navodna saslušanja. Oni se posle toga ne vraćaju… Narator u filmu kaže: “Foča je 1992-e grad horora, gluvih i crnih noći, bez svjedoka”.
Mnogi koji su odvedeni u KP dom i kasnije ubijeni pronađeni su u masovnim grobnicama, a posmrtni ostaci jednog broja žrtava nisu nađeni ni do danas…
Svedokinje i svedoci govore u filmu o sudbinama svojih najbližih, o onome što znaju o počiniteljima, o ponašanju komšija i prijatelja srpske nacionalnosti…
Osmi jul 1992. godine se smatra “najvećim valom zločina u Foči”. Tada Bošnjaci formiraju Odred Zelengora od oko 10000 ljudi, koji je nakon devet dana uspeo da se probije na za njih slobodnu teritoriju.
Svedokinja Midheta Kaloper Oruli seća se da su Bošnjake koji su se krili, šefovi paravojnih srpskih jedinica pozivali da se vrate i da im “ništa neće faliti”. Tako je, kaže ova svedokinja, u periodu april-maj 1992-e, ubijeno oko tri stotine Bošnjaka i naglašava da za taj zločin – niko nije odgovarao…Tridesetak Bošnjaka je iz KP doma nestalo na “Krvavi Vidovdan”, u junu 1992-e…Često su nesrećnim ljudima govorili da oni samo idu na “branje šljiva”…
Autor filma je poseban naglasak stavio na ponašanje crnogorskih vlasti koji su više od sto bošnjačkih civila koji su se sklonili u Herceg Novi, uhapsili i predali vlastima Republike Srpske…
Bošnjakinje su, iz svojih ili kuća u koje su se sklonile, takođe odvođene na “saslušanje”, kada su mučene i silovane, među njima i devojčica Almira kojoj je bilo 12 godina. Ona je prodata, a zatim ubijena. Žene su najčešće odvode u Aladža džamiju (jednu od desetak fočanskih džamija koje su sve porušene 1990-tih).
U filmu se iznose i podaci da je u Foči ubijeno 586 žena , da je bilo 514 gubilišta i 55 masovnih grobnica…Samo u genocidu u Srebrenici, kaže se u filmu, ubijeno je nekoliko hiljada Bošnjaka iz Foče…
Velikim uspehom Haškog suda smatra se osuđujuća presuda Dragoljubu Kunarcu (komandantu izviđačke jedinice RS, delu taktičke grupe na području Foče), za ratni zločin silovanja kao zločin protiv čovečnosti, prva takve vrste u istoriji međunarodnog pravosuđa. Kunarac je osuđen na 28 godina zatvora, Radomir Kovač na 20 godina i Zoran Vuković na 12.
Na kraju filma, podvlači se linija kontinuiteta zločina nad Bošnjacima 1941-1942-1943-1992.
Svedokinja Almira koja više ne živi u Foči ali je i dalje smatra svojom “babovinom”, i danas je ovako doživljava: “U Foči se uvijek vraćam iz škole, sunčano je… Gledam svoju sjenu na putu, a roditelji me čekaju na terasi…”
Nastasja Radović
